مستندسازی محلات و پژوهش های تاریخ شفاهی

 در چند دهه اخیرتغییرات ناشی از گسترش شهرها موجب شده برای حفظ هویت شهری و مستندسازی بافت قدیمی شهراز تاریخ شفاهی استفاده شود. مستندسازی محلات قدیمی از جمله مسائل تحقیقی است که امروزه مورد توجه جدی پژوهشگران است. زیرا تغییرات ناشی از ساخت و سازها، نمادی جدید از یک شهر را به وجود آورده است که کاملاً متفاوت با سبک معماری گذشته است. بنابراین رویکرد به هویت شهری از طریق مستندسازی اقدامی است که کمک می‏کند تا درفرایند تاریخ شفاهی مستندات و مشاهدات اهالی یک محله گردآوری و بعنوان بخش مستند مطالعات شهری گردآوری شود.
تاکنون کار مستندسازی بافت قدیمی شهرها متولی خاصی نداشته و برحسب نیاز، برخی ازمراکز مطالعاتی درباره مستندسازی محلات نموده‏اند، ولی ضرورت دارد درباره این موضوع به صورت جدی مطالعه شود. البته در سال‏های گذشته با هدف خاطره‏انگیزی معابر، مطالعاتی بصورت پراکنده توسط مجریان زیباسازی شهرها شکل گرفته است.
ساختار شهرهای قدیمی متشکل از چند محله برگیرنده کوچه‏ها و مراکز تجاری متعدد بوده است که به مرور ایام با گسترش شهرها این محلات مضمحل می‏شوند. نفوذ مدرنیسم و گذر از سنت‏گرایی بسیاری از تغییرات ناخواسته را به بافت قدیمی شهرها تحمیل کرده و ساختاری که نشان از هویت یک شهر بوده است به سرعت تغییر یافته است. از این رو در حال حاضر بسیاری از اماکن، اسامی و اصطلاحات شهری که در برگیرنده هویت شهر بوده‏اند روبه فراموشی رفته و باید تاریخ جدیدی برای آنها قائل شد. دگرگونی درنحوه ساخت و ساز و حتی دکوراسیون شهری بیننده یا شهروندان را با موضوعی جدید آشنا می‏کند.
شهر مشهد از جمله نقاطی است که ساختار شهری آن بر اساس محله بوده است. این محلات برگرد حرم مطهر شکل گرفته بوده‏اند. وجود مرقد مطهر امام رضا (ع) موجب شده سبک زندگی و طراحی شهری از اماکن زیارتی الهام گرفته شده باشد، ولی با گسترش شهرنشینی محلات قدیمی دیگر جوابگوی خیل مهاجرین و انبوه مردم نبوده‏اند و شهرکهای جدید در حاشیه شهر تاسیس شدند که هیچ سنخیت فرهنگی–اجتماعی با بافت اصلی شهر نداشتند. به دیگر سخن این شهرک‏ها زمینه ایجاد فرهنگ‏های متفاوت در یک شهر را به وجود آوردند.
از دوره پهلوی اول شاهد تغییرات تدریجی در شهر مشهد هستیم زیرا صنعتی شدن (تاسیس کارخانه نخریسی خسروی و کارخانه قند آبکوه و نیاز شهر به راه‏ها و معابر جدید موجب تغییراتی در بافت قدیمی شد. با ایجاد خیابان‏های جدید و میادین متعدد و توسعه حمل و نقل، دیگر معابر قدیمی جوابگوی شمار زیاد خودروها نبودند و ناخواسته بسیاری از محله‏ها و کوچه‏های قدیمی تغییر کردند.
سبک معماری جدید موجب می‏شود چشم‏اندازی از شهری مدرن تداعی شود که در آن از ساختار هویتی شهر کهن دیگر اثری نیست و این معماری یک شهر مدرن را همسان با دیگر مناطق جهان نشان می‏دهد.
در طراحی معماری شهری جدید مشهد، الگویی که متناسب با هویت شهری و یا برگرفته از میراث معماری کهن باشد به چشم نمی خورد، بلکه فضاها، معابر، ساختمان‏های اداری و تجاری با معماری کشورهای اروپایی ساخته شده‏اند. بنابراین دردل محلات قدیمی نشانی از معماری گذشته نیست و مهندسان و طراحان شهری بدون توجه به هویت و تاریخ معماری مشهد اقدام به ساختمان سازی وایجاد و یا نوسازی معابر و میدان‏ها نموده‏اند. 
نگاه جزئی محققان به تاریخ محله‏ها موجب می‏شود پژوهش‏های مهمی در این زمینه انجام شود. کتاب تاریخ محلات و مشاهیر تبریز، محله شتربان (دوه چی) تالیف کریم میمنت نژاد و یونس جعفرزاده (تبریز، اختر، ۱۳۸۹) از جمله کتاب‏هایی است که اختصاص به یک محله دارد. نگارش این کتاب براساس مستندات تاریخی و مطالعات میدانی و انجام مصاحبه‏های متعدد بوده است. مطالعه چنین کتاب‏هایی که بر اساس حافظه تاریخی یک نسل نوشته شده‏اند، تلاشی است برای حفظ هویت یک محله از زبان شهروندان و ساکنان چندین ساله آن. با آنکه در اغلب این کتاب‏ها اصول مستندسازی بافت محلات جایگاهی نداشته و به طور تخصصی این موضوع مورد کنکاش قرار نگرفته است ولی با استفاده پژوهشگران از این شیوه می‏توان تحقیقات منسجم و مستندی تولید و منتشر نمود.
شهر مشهد در طول یک قرن اخیر شاهد گسترش و تغییرات بنیادین بوده است، مطالعه درباره بافت قدیمی و گمشده شهر مشهد موجب می‏شود تا با ساختار و فضاهای کالبدی شهر در گذشته آشنا شد. تغییرات انجام شده در مشهد موجب شد در دوره پهلوی اول عده‏ای ازمشهدپژوهان نسبت به این موضوع بی‏تفاوت نباشند و با مطالعات کتابخانه‏ای و میدانی پژوهشی مستقل و مختص به مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی انجام دهند. کتاب مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی: (مشهور به گزارش مکتب شاهپور) تالیف محمدتقی مدرس رضوی، علی‏اکبر فیاض، سیدعلی مویدثابتی، عبدالحمید مولوی و محمود فرخ از معدود کتاب‏هایی است که به طور تخصصی به معرفی محلات و بافت قدیمی شهر مشهد پرداخته است. این کتاب قرار بوده به مناسبت هزاره فردوسی در سال۱۳۱۳ منتشر شود که این موضوع عملی نشده است تا اینکه کتاب مزبور با تصحیح و توضیح مهدی سیدی در ۱۳۸۶ توسط انتشارات آهنگ قلم مشهد منتشر شده است. تالیف چنین کتابی موجب می‏شود تا هویت کوچه‏ها و معابر قدیمی مشهد شناسایی و بصورت مکتوب حفظ شود.
درباره محلات قدیمی مشهد اخیراً کتاب «شناسایی و وجه تسمیه معابر،محلات و اماکن عمومی بافت قدیمی شهر مشهد»  نیز تالیف دکتر محمد رحیم رهنما عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در سال۱۳۹۰ توسط انتشارات سخن گستر مشهد در۲۵۲صفحه مصور منتشر شده است. با این اثر وجه تسمیه معابر و کوچه‏های قدیمی مشهد در کتاب مستقلی در دسترس علاقمندان به مباحث تاریخ شهر و یا محله نگار قرار گرفته است. هرچند مطالعه این کتاب موجب می‏شود تا وجه تسمیه معابر مشهد بیان شود ولی عدم بهره‏مندی از مطالعات تاریخ شفاهی موجب شده تا کتاب از نواقصی برخوردار باشد.
مستندسازی بافت قدیمی شهرها و توجه آرشیوتاریخ شفاهی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به این موضوع موجب شده تا این آرشیو یکی ازغنی‏ترین مراکز تاریخ شفاهی در داخل کشور باشد که بطور تخصصی به این موضوع پرداخته است.
با بررسی منابع جمع آوری شده در این زمینه آنچه مورد توجه پژوهشگران این مرکز بوده است در مداخلی به شرح زیر می‏توان دسته بندی کرد.
۱- ثبت وجه تسمیه کوچه‏ها و معابر، بناهای تاریخی محلات قدیمی مشهد از زبان ساکنان محله
۲- جمع آوری اسناد و عکس‏های مختلف که نشان دهنده بافت قدیمی شهر است
۳- مصاحبه با معمرین، علما و شخصیت های محله‏ها و ثبت تغییر و تحولات از نگاه آنها
در مصاحبه‏هایی که انجام شده است مهمترین موضوعاتی که مورد توجه مصاحبه‏کنندگان بوده است ترسیم فضاها ونشانه‏هایی از بافت قدیمی محلات براساس شنیده‏های  معمرین است. پرداختن به موضوعاتی چون چگونگی ایجاد محلات جدید، حضور رجال و شخصیت‏ها، مشاغل قدیم محلات و نحوه ایجاد خیابان‏ها از جمله مواردی است که مصاحبه‏کنندگان به آنها می‏پردازند.
از دیگر موضوعات این مصاحبه‏ها پرداختن به شیوه های آبرسانی و نحوه استفاده از آب در گذشته است. همچنین بهداشت عمومی، حمام‏ها و آب‏انبارها و پی‏آب‏ها می‏تواند به ساختار آب در محله های قدیمی مشهد بپردازد. بهرمندی محله‏ها ازامکانات شهر چون برق از دیگر مداخل مصاحبه های مستندسازی بافت قدیمی شهر مشهد است که هریک از مصاحبه‏کنندگان با اشاره به امکانات شهری به مشکلات و نحوه برخورد با این موارد بطور مفصل پرداخته‏اند.
مدارس، مساجد و تکایا، هیئت های مذهبی، امنیت محله ها، حمل و نقل، وقایع و… بخش دیگری از موضوعات مصاحبه‏ها را تشکیل می‏دهند. تصویربرداری ازنحوه تخریب بناها و بافت های قدیمی از جمله دغدغه‏های است که در سال های گذشته با توجه به اهمیت موضوع، این آرشیو نسبت به ثبت آن اقدام نموده است.

محلات قدیمی مشهد

هسته اولیه شهر مشهد به تدریج از به هم پیوستن سه کانون یعنی شهرک نوغان ، قریه سناباد و مجموعه حرم مطهر حضرت رضا (ع) به وجود آمده است . حرم مطهر در میانه دو کانون دیگر با فاصله تقریبی ۵/۱ کیلومتر قرار داشته ، شهرک نوغان در ابتدای شکل گیری هسته اولیه شهر نسبت به دو کانون دیگر از از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و در شمال حرم قرار داشته ، حرم مطهر ابتدا در باغی که مقر کاخ با شکوه والی خراسان به نام حمید بن قحطبه الطاعی بوده ، قرار داشته که اکنون عمارت آستانه مقدسه است . کانونهای عمده سکونتی قریه سناباد دو شهرک نوقان بودند و در مراحل اولیه شکل گیری شهر به تدریج مسیر این کانونهای جمعیتی تا حرم به شکل طولی به کاربری مسکونی تبدیل شدند به ویژه مسیر سناباد به حرم که علاوه بر راه زیارتی بر کانال آبیاری اراضی پیرامون نیز بود . همزمان با رشد تدریجی شهر مسیر راههای کاروانی منتهی به حرم به ویژه دروازه قوچان در شمال غربی و پایین خیابان در شرق نیز اشغال شد . و در نتیجه پتانسیل کانونهای نوغان و سناباد در مقایسه با هسته زیارتی کاهش و رشد فیزیکی شهر تحت تاثیر کانون مذهبی و راههای کاروان رو قرار گرفت .
در واقع محورهای ارتباطی همزمان نقش های اقتصادی و عبوری را ایفا می کردند این وضعیت در دوره شاه عباس کبیر به منتهی درجه رسید و خیابان بالا خیابان ( حرم تا دروازه قوچان ) و پایین خیابان ( حرم تا پنج راه ته خیابان ) تعریض گردیدند و به تدریج محلات شهر در پیرامون کانونهای اولیه ( نوغان و سناباد ) ، دروازه های شهر و مسیرهای ارتباطی شکل گرفت . که علاوه بر عوامل مکور مسایل قومی ، زبانی ، منشاء سکونت اولیه و مذهب در شکل دهی محلات شهر نقش عمده ای را ایفا کردند .
علی رغم برخی اختلافات بین مفسران بر سر تعداد محلات مشهد به طوری که فریزر تا جر انگلیسی در سال ۱۸۲۱ میلادی تعداد محلات شهر مشهد را ۳۲ و صنیع الدوله در مطلع الشمس ۱۳۰۲ تعداد محلات بزرگ را ۹ و کوچک ۱۰ مورد ذکر می کند . زین العابدین ابن محمد ولی میرزا که در زمان ناصر الدین شاه قاجار و حکمرانی رکن الدوله به مشهد آمده و سکنه رضوی را سر شماری کرده از ۶ محله یه اسم سراب سرشور ، عیدگاه ، پایین خیابان ، نوغان ، بالا خیابان نام برده است .
محلات بزرگ : خیابان علیا ( بالا خیابان ) ، خیابان سفلی ( پایین خیابان ) ، سراب ، چهار باغ ، عیدگاه و نوغان
محلات کوچک : پاچنار ، ارگ ، سرسوق ، سرحوضان ، جدیدها ، سرویها ، تپ المحله .
غیرشماره (سیاهان ) ، کشمیریها ، چاه نو

بالاخیابان

بالا خیابان جزء محلات بزرگ شهر محسوب و تا اوایل سالهای ۱۳۰۰ ش مشهد تنها دارای دو خیابان شرقی و غربی بود بنام بالا خیابان یا خیابان علیا که از فلکه دروازه قوچان شروع می شد و تا بست بالا یا بست علیا و صحن عتیق (صحن انقلاب ) ادامه داشت و پایین خیابان ( ته خیابون در لفظ عامیانه مردم ) که از بست پایین یا بست سفلی به سمت شرقی تا محل پنج راه پایین خیابان فعلی امتداد داشت. این خیابان سراسری شهر مشهد را به دو بخش شمالی یا پشت به حضرت شامل محلات قبر میر ، نوغان ، قتلگاه ، تپل محله ، آب میرزا و بخش جنوبی یا رو به حضرت شامل محلات باغ عنبر ، سراب ، چهار باغ ، ملک ، کوچه ارگ ، سرشور ، عیدگاه و جدیدها تقسیم می کرد و آبادانی شهر مشهد تا قبل از توسعه و خیابان کشی های جدید بر محور و امتداد همین خیابان بود که محدوده آباد آن کمی پایین تر از میدان شهدا در کوچه باغ عنبر فعلی شروع و از قسمت شرقی به پنج راه پایین خیابان تمام می شد.
از کوچه باغ عنبر به بالا آبادی رونق چندانی وجود نداشت امتداد بالاخیابان به سمت بالا یا غرب تا دروازه قوچان فعلی گذرگاه و معبر بی قواره ای بود که در بعضی نقاط از عرض فعلی خیابان پهن تر و در برخی محل ها باریکتر بوده و نهر آب خیابان به صورت جوی فاقد دیواره جانبی از آن عبور می کرد که در اطراف آن کاروانسراهای بزرگ محل نگهداری اسب ، شتر و کارگاههای دباغی ، صباغی ، انبارهای غله و بوجاری بود.

 محله سراب
در قسمت جنوب غربی شهر و در محل روستای سناباد واقع شده و کلمه سراب به معنی سرآب یا اول یا اول قنات که همان قنات سناباد است می باشد. در حد فاصل محله ارگ و بالاخیابان و چهار باغ قرار گرفته است که طرف غربی آن به باروی شهر متصل است و مجرای قنات سناباد در این محله از باغ عنبر می باشد.

محله چهارباغ 
این محله یکی از محلات اشرافی قدیم مشهد به حساب می آمده که می توان از برخی نامهای کوچه ها به این نتیجه رسید. کوچه هایی مانند شوکت الدوله ، حاج محمود هراتی ، در این محله بناهایی وجود دارد که دارای اهمیت هستند یکی از بناهایی که در این محله وجود دارد کنسولگری آمریکا می باشد. ساختمان این کنسولگری متعلق به ۲۰۰ سال پیش است و در کوچه چهار باغ قرار داشته است ساختمان داخلی این کنسولگری با ساختمان اصلی که در محل کار سر کنسول بوده در قسمت راست ساختمان قرار دارد و در روبروی ساختمان اصلی ساختمانی وجود دارد با اتاقهای متعدد که به احتمال زیاد محل اقامت سرکنسول و احتمالاً کارکنان کنسولگری بوده است. این ساختمان همچنین دارای حوض انبار و اصطبل هم بوده است در سال ۱۳۲۲ ه.ش ساختمان این کنسولگری توسط حاج آقای کوزه کنانی از آمریکاییها خریداری شده است و بعد از فوت ایشان این ساختمان به هیأت مذهبی خمینی شهر فروخته شد.

 کوچه شوکت الدوله
این فرد از خانهای زمان رضا شاه بوده است و به همین خاطر نام وی بر روی کوچه ای به همین نام مانده است این کوچه در ابتدای چهارراه خسروی نو به سمت چهارراه شهدا قرار دارد عرض کوچه ۴ متر است کف آن آسفالت می باشد.
کوچه حاج محمود هراتی : این کوچه هم در محله چهارباغ قرار دارد و ۲ کوچه به نام این شخص وجود دارد یکی همان کوچه ای که در نهایت به کنسولگری آمریکا می رسد و دیگری هم به یک بن بست. عرض کوچه بن بست ۲ متر و کف کوچه هم موزاییک فرش است به گفته اهل محل ایشان پدر آقای احمدزاده استاندار سابق خراسان می باشد. علاوه بر وجود کنسولگری آمریکا در این محل بنای دیگری که از اهمیت ویژه ای برخوردار است منزل آیت ا… قمی می باشد. وی در سال ۴۲ این خانه را خریداری کرد که قبلاً در این محل بانک شاهی قرار داشت. منزل آیت ا… قمی قبلاً در خیابان خسروی قرار داشته است. علاوه بر این بناها در محله چهارباغ مساجدو بناهای دیگری هم وجود داشت. مساجد حاج فرهاد، صدیقیها ، رضائیه ، سلیمانی الهادی و مسجد شاه ، کاروانسرای ملک ،چوب برها ، جعفرزاده و حوض انبارهای نقاشی ، تاریکی و همینطور حمام نوروزی را می توان نام برد.

محله نوغان 
نوغان در واقع یکی از آبادیهای معتبر و معروف حومه شهر طوس قبل از پیدایش شهر مشهد بوده است. هسته اولیه شهر مشهد از ترکیب نوغان و دهکده سناباد شکل گرفته است. و به تدریج با رشد نوغان به صورت یک محله باقی مانده است .
حدود ده محله نوغان در مطلع الشمس چنین ذکر شده است محله نوغان مابین شمال و مشرق حرم حضرت رضا(ع) عرض عریضی دارد از جمله قطعه ای از آن قتلگاه است در جنوب قبرستان معروف قتلگاه که خود حضرت رضا(ع) آن را خرید و وقف فرموده اند . قطعه دیگر این محله را پای گنبدخشتی ، قطعه ای را سر پل سنگی ، قطعه ای را سرقبر میر گویند و محله غیر شمارها ومحله کشمیریها در واقع جز محله نوغان است.
در ۱۰۰۰ سال پیش کتابی به نام حدود العالم من المشرق الی المغرب مطلبی در باره نوغان نوشته که در آن معدنی بوده که از آن معدن دیگ سنگی می ساخته اند کتابی دیگر به نام جام جم از نوغان ذکری به میان آورده و سپس یاقوت حموی در کتاب معروف خود معجم البلدان شرحی از نوغان آورده است و از دیگهای سنگی آن یاد کرده است.
درباره وجه تسمیه: این محل دو نظر وجود دارد اول آنکه چون معدن سنگ بوده و از آن معدن سنگ استفاده می کرده اند به نوکان یعنی معدن جدید و نو تعبیر شده است و دیگر آنکه نوغانه گفته اند به دلیل زاویه و پیچی که مجرای دو قنات را قبل از رسیدن به مظهر قنات به هم مربوط کرده است.

 راسته نوغان
خیابان اصلی این محله به نام راسته نوغان می باشد که کوچه هایی از آن منشعب می باشد. راسته نوغان در واقع بازار اصلی این محله بوده که در جهت شمالی جنوبی قرار داشته و انتهای شمالی آن به دروازه نوغان و انتهای جنوبی آن به چهار سوق ( تقاطع کوچه سیاهان و نوغان ) ختم می شده است.
ویژگی نوغان از نظر اجتماعی از خود گذشتگی زنان این محله در زمان شهادت حضرت رضا(ع) می باشد که به خاطر شرکت در تشییع پیکر حضرت رضا(ع) مهریه قباله ها را به شوهرانشان بخشیدند تا به آنان اجازه شرکت در این مراسم را بدهند. هنوز هم به خاطر این عمل قهرمانانه زنان محله در ۱۲۰۰ سال گذشته ساکنان فعلی به آن افتخار می کنند. از آثار دیگر موجود در این راسته مسجد امام رضا(ع) ، مسجد پل سنگی ، مسجد محراب خان ( آب انباری به نام محراب خان که در گذشته در مجاورت مسجد ساخته شده بود). می باشد .
کار و شغل مردم این محله : زارع ، چوپان ، گله دار و بعضی از مشاغل کمیاب چون چکمه دوزی ، حصیربافی ، خرازی ، سنگ تراشی ، عطاری ، کاشی پزی ، کفاشی ، نعل بندی .

 محله پاچنار
محله پاچنار که هنوز حمام آن به نام پاچنار ( یا در لهجه مشهد حموم پاچنار ) باقی است شاید به مناسبت داشتن چنار یا چنارهای بلند و بزرگ به این اسم خوانده شده باشد زیرا مشهد چنارهای عالی و زیبایی داشت که کم نظیر بود و در بعضی از آنها چنارهای بالاخیابان ضرب المثل شده بود و عمر چند صدساله داشت.
محله پاچنار در شمال مشهد و محاذی خیابان علیا است.

 محله ارگ
یکی از محلات کوچک ولی با اهمیت از نظر پایگاه اجتماعی – اقتصادی در محدوده بافت قدیم شهر مشهد ، محله ارگ می باشد به علت نزدیکی و مجاورت این محله با بنای مقر حکومتی (ارگ) و سکونت عده ای از طبقات بالای جامعه شهری در انی محله با عنوان محله ارگ نامگذاری شده است . در مطلع شمس ذکر شده که محله ارگ مابین مغرب و جنوب شهر واقع وخود ارگ در کنار این محله متصل به باروی شهر است که حصار آن از یک طرف همان حصار شهر است.

محله سرسوق ( سرشور)
محله سرسوق به طور قطع اسم دیگری داشته است که صنیع الدوله خواسته است به شکل ادبی در آورد سوق در عربی به معنی بازار است ولی در لهجه مشهدی در زبان محاوره مردم کمتر کلمات عربی به کار می رود و اگر به حسب ضرورت مردم مجبور باشند آن را مختصر تعریف می کنند در مشهد کلمه سر به معنی ابتدا و آغاز و گاهی بالا زیاد دیده می شود مانند سراب ، سرشور از طرف دیگر سو در لهجه مشهدی تقریباً به همان معنای لغوی و اصیل فارسی استعمال می شود مثل چهارسو . بنابراین سرسوق که صنیع الدوله نوشته است احتمال دارد سه سو یا سرسو و یا غیر از اینها باشد.
محله سرشور یکی از ۶ محله قدیمی مشهد بوده که در غرب حرم مطهر امام رضا علیه السلام قرار دارد ، اگر بخواهیم تصویر امروزی اش را داشته باشیم خیابانهای خسروی ، آخوند خراسانی و امام رضا (ع) اطراف این محله را گرفته اند . برای رفتن به بازار سر شور اگر از باب جواد حرم مطهر خارج شویم و به سمت راست حرکت کنیم روبرو ی بازارچه فرش یک کوچه می بینیم به اسم بازار سر شور . این محله نه خیلی اعیان نشین بوده ، و نه خیلی فقیر نشین بیشتر مردم یا کارمند موقت دولت بودند یا کارمند آستانه . آدم های فرهنگی شهر مثل شاعر ، صحاب ، کتابدار و روزنامه چی در این محله زندگی می کردند . محمد تقی بهار (ملک الشعرا) در این محله بدنیا آمده است .

محله مروی ها
این محله در مشرق شهر واقع شده است و تپ المحله در حقیقت جزء این محله است. اغلب سکنه این محله اهل مرو می باشند که در دوره حکومت قاجاریه از مرو به مشهد آمده و سکنی گزیده اند لذا این محله به نام محله مرویها مشهور است.

محله غیر شمارها 
در مشهد قرشمالها گفته می شود جزو محله های گم شده مشهد است توضیحی که صنیع الدوله داده نوشته است کوچه سیاهان هم می گویند معلوم می شود در زمان او از محله بزرگ اصلی تنها کوچه ای باقی مانده بوده است و تصور می رود منظور همان کوچه سیاوون پایین خیابان باشد که با وجود تغییر اسم باز مردم تلفظ قدیمی آن را حفظ کرده اند.
صنیع الدوله در مطلع الشمس محله غیر شمارها را جزء محله نوغان ذکر کرده است.

تپل المحله
یکی از محلات قدیمی شهر مشهد تپل المحله می باشد که در قسمت شمال ، شمال غربی حرم مطهر حضرت رضا (ع) واقع است این محله از سمت شرق به محله نوغان از جنوب به حرم مطهر و راسته بالا خیابان و از غربی به باغ نادری و خیابان شهید رجایی فعلی و از شمال به حصار شهر و بلوار راه آهن متصل بوده است . تقی بینش در مقاله ای با عنوان محلات قدیمی شهر مشهد در خصوص وجه تسمیه تپ المحله نوشته طپ المحله با املای عربی گونه یا تپل المحله تلفظ عامیانه ان صنیع الدوله نوشته است هنوز در پایین خیابان موجود است و اشتغال آن کاملاً روشن نیست این که محل قرار گیری این محله در پایین خیابان است اشتباه است.
بررسیها و تحقیقات میدانی به عمل آمده نشان می دهد که در اواسط راسته نوغان پلی سنگی وجود داشته و از این پل در جهت غربی کوچه ای قدیمی به نام کوچه هفت در به علت وجود مسجد هفت در از این معبر منشعب و یک محله مسکونی را به راسته نوغان متصل می کرده است . چون این محله در آخر این پل سنگی قرار داشته به نام تپ المحله نامگذاری شده است.

محله دستجرد
این محله در شمال شرقی مشهد در حدود نوغان بوده است زیرا اراضی دستجرد در آنجاست و شاید شکل قدیم تر آن دستگرد بوده است که بعدها معرب شده و به شکل دستجرد در آمدها ست. گرد یا کرد ، تقریباً به معنی آباد است وشاید به این مناسبت به آن دستگرد گفته اند که بعد از توسعه مشهد به زور با زو و کمک دست آباد شده بوده است.

محله بین محله های عیدگاه و نوغان قرار دارد به همین دلیل عمرش هم کمتر از محله عیدگاه نیست شاه عباس صفوی در اول و آخر خیابان مشهد دو تا دروازه جدید هم به نام های بالا خیابان و پایین خیابان درست کرد .
محله پایین خیابان همان امتداد محور عمده ارتباطی شهر از بست پایین حرم مطهر حضرت رضا (ع) تا پنج راه ته خیابان ( پایین خیابان ) است که طول آن ۸۸۴ متر بوده است . براساس برآوردهای انجام گرفته این محله دارای ۱۵۸۵ خانوار جمعیت ۱۲۸۸ دربند مغازه بوده است حدود ۱۲ کاروانسرا در این محله که عمده در حاشیه پایین خیابان بوده اند، قرار داشته است.شغل و کار مردم این محله بیشتر پیشه وری خرده پا ، بقال ، خرده فروش ، سبزی کار ، قصاب ، کفاشی ، کلاه دوز و نعل بند بوده است .

محله قبر میر
این محله در قسمت شمال شرقی مشهد و در داخل محله نوغان قرار گرفته است درباره علت نامگذاری این محله گفته ها متفاوت است بعضی می گویند که میریکی از خاندانهای قدیم محله بوده است و به علت این که در این محل دفن گردیده است به قبر میر معروف شده است . در این محله بازاری هم بوده که در آن به فروش پارچه و فرش اقدام می کردند. علاوه بر کوچه میر کوچه های قدیمی دیگر هم در محله وجود دارد ، مثل کوچه لایق ، کوچه کشمریها ، کوچه طالبیان ، کوچه صندوق سازان ، کوچه تاجرها ، کوچه سیاه آب.

محله عیدگاه
در جنوب شرقی حرم مطهر قرار دارد. خیابان صفوی در شمال ، خیابان فردوسی در جنوب بلوار و فلکه ۱۷ شهریور در شرق وقسمتی از فلکه حضرت و خیابان امام رضا (ع) در غرب این منطقه واقع شده است.
در گذشته تنها کوچه عیدگاه ( راسته عیدگاه ) و کوچه زنجیر و کوچه سیروس بوده است و سپس محله جدیدها در همین منطقه به وجود آمده از کوچه های مهم دیگر کوچه باغ حسنخان و کوچه شمس را می توان نام برد. این منطقه هم مانند منطقه نوغان است با همان خصوصیات محلات قدیمی ، خانه ها تماماً قدیمی با همان مصالح ساختمانی که از چوب و خشت خام و کاه گل تشکیل شده است. نوسازی و یا تعمیر خانه ها در محل خیلی کم انجام شده است.
محله عیدگاه در جنوب شهر و سر راه ری و عراق عجم و ولایت های جام و هرات بوده ( یعنی شرق محله سرشور و غرب محله پایین خیابان) .
در قرن دهم هجری یکی از دروازه های شهر در محله عیدگاه قرار داشته و از زمان صفویه محله عیدگاه در کتابهای تاریخی به عنوان یکی از قدیمی ترین دروازه های شهر نام برده شده است.
شغل مردم عیدگاه: شالبافی ، شاطر نانواها، صابون فروش ها و هیزم کش ها ، عشال ، طبیب ، صراف ، الیجه باف ، بقال ، پاکار ، چادرباف ، چرخ تاب ، زرگر ، حجار، کاتب ، مقنی ، مسگر و غیر از این موارد کلانتر یا داروغه شهر هم در این محله زندگی می کرده است.
وجه تسمیه : در خصوص وجه تسمیه محله عیدگاه اقوال مختلفی وجود دارد از جمله این که عیدگاه محل برگزاری اعیاد و مراسمات سنتی ، دینی مرسوم در بین مردم شهر مشهد بوده است. ولی به دلیل وجود بارگاه حرم مطهر چندان معقول به نظر نمی رسد که مراسمات در این محل برگزار گردد با این حال بیانگر وجود اتفاق یک حادثه در این محل است که به عیدگاه مشهور شده است . عده ای معتقدند به دلیل خودداری متجاوزان از قتل عام مردم محله مردم آن جشن گرفتند که به محله عیدگاه مشهور شده است.

 محله سرحوضان :
حوض در لهجه مشهدی به معنی آب انبار است و محله سرحوضان قطعاً در ابتدای حوض یا اب انباری قرار داده است محدوده سرحوضان در مطلع الشمس چنین ذکر شده است این محله نیز در جنوب شهر است که این محله و عیدگاه از طرف قبله محاذی خیابان سفلی می باشد و سرحوضان مابین خیابان و عیدگاه است.

این محله بدین خاطر به این اسم معروف شده است زیرا در سال ۱۸۳۸ در یک اغتشاش ضد یهود که منجر به قتل ۳۵ نفر یهودی به دست انبوه جمعیت شد بقیه به اجبار مسلمان شدند. آنها به نام جدید مشهورند اگر چه به پیروی از پیامبر اسلام تظاهر می کردند اما در واقع مثل همیشه یهودیان معتقدی بوده اند. یهودیان مسلمان شده مراسمهای مذهبی خود را انجام می داده اند و گاه بیگاه عده ای را به مساجد می فرستادند . یهودیان از ازدواج با مسلمانان خودداری می کردند این محله در نزدیکی محله عیدگاه واقع شده بود که ساختمانها و حیاط هایشان به یک دیگر راه دارند.